De zomer komt er weer aan. Tijd genoeg om te genieten van al het moois aan de hemel. Maar dan is het wel handig om te weten wat je nu kunt zien, waar je moet kijken en wat je het beste kunt doen.
Locatie en weer
Laten we beginnen met wáár je het beste kunt kijken naar de sterren in de zomermaanden. Want de locatie maakt nogal wat uit. Niet alleen wat betreft lichtvervuiling, maar zeker ook waar op de aardbol. Hoe noordelijker de locatie, hoe langer het licht blijft en zelfs in Nederland wordt het tot in augustus eigenlijk niet eens echt helemaal donker. Mocht de vakantiebestemming nog noordelijker liggen, houdt er dan rekening mee dat het nog langer licht blijft. Gaat de reis naar bijvoorbeeld Frankrijk of Italië, dan is het aantal uren ‘astro-duisternis’ al een stuk groter.
Natuurlijk speelt het weer een belangrijke rol, want het moet wel helder zijn. Naast de gebruikelijke weersites zoals www.buienradar.nl en www.weeronline.nl, zijn er nog tal van andere sites en apps die je kunnen helpen inschatten of het de moeite waard is nog een beetje langer op te blijven. Zo is er www.meteoblue.com, www.windy.com en niet te vergeten: www.clearoutside.com. Bij deze laatste kun je de dichtst bijzijnde plaats invoeren waarna de site laat zien of het voor het betere astro-werk goed weer wordt. Diezelfde site is ook gebruikt om de verschillen in periodes van duisternis aan te tonen.
Duisternis per locatie
Bovenstaande plaatjes tonen van links naar rechts de periodes van duisternis ter hoogte van Oslo, Rotterdam en Toulouse. Op de kaart dus van het hogere noorden, via Nederland en verder naar het zuiden. De donkere band is de werkelijke astro-duisternis. Zoals te zien is wordt het in Nederland pas eind juli/begin augustus weer echt goed donker.
Lichtvervuiling
De voorgaande plaatjes tonen de duisternis op een bepaalde breedtegraad (dus van oost naar west). Helaas is dat nog geen garantie voor een echt donkere hemel. De mate van lichtvervuiling speelt een hele grote rol in wat je daadwerkelijk kunt zien. Grote plaatsen en steden geven veel lichtvervuiling en maken het daarmee een stuk lastiger om minder heldere objecten (zoals de Melkweg, sterren of zelfs een sterrenstelsel) aan de hemel te kunnen zien. Aangezien sommige van die objecten toch een redelijke duisternis vereisen, is het prettig te weten hoeveel lichtvervuiling je kunt verwachten op de plek van bestemming. Een handige site om dat te bepalen is www.lightpollutionmap.info
Deze site laat aan de hand van kleurenpatronen zien hoe donker (of licht) het op een plek is. Handig om te weten! Natuurlijk is het slechts een indicatie en laat de kaart niet zien of er op de camping of het vakantiepark lantaarnpalen of andere sterke lichtbronnen staan, maar het geeft een aardig beeld. Op het bijgaande plaatje is een plek in de Bourgogne, Frankrijk, aangeklikt. Vervolgens worden er tal van gegevens getoond maar de belangrijkste voor nu is de Bortle class, op de een na laatste regel.
Bortle class
De Bortle class loopt van 1 tot 10, waarbij class 1 het aller donkerste is en 8, 9 of 10 midden in de stad is. Class 3 betekent dus dat het er al echt goed donker zal zijn! Er is bijvoorbeeld geen enkele plek in Nederland waar het net zo donker wordt als hier getoond. In het beste geval is in het Noorden van Nederland nog een plek met class 4 te vinden, maar beter dan dat zal het niet worden. Overigens is een class 4 al wel voldoende om de Melkweg te kunnen onderscheiden, dus echt heel slecht is het nu ook weer niet.
Naast de locatie zelf is het ook van belang je ogen te laten wennen aan de duisternis. Dat kan tot wel 20 minuten duren, waarbij je in de tussentijd niet nog even op je telefoon of naar een lampje moet kijken want dan kun je weer opnieuw beginnen. Je zult merken dat naarmate je ogen meer gaan wennen aan de duisternis, er steeds meer sterren te zien zullen zijn. Die stonden er natuurlijk al, maar je zag ze gewoon nog niet.
Oriëntatie
Om nu te weten waar je moet kijken om bepaalde heldere objecten te zien, is het handig te weten welke kant je op kijkt. Nu zijn er allerlei apps, waar zo enkele voorbeelden van gegeven worden. Maar ook bij het gebruik van een app is het fijn te weten waar je moet beginnen. Het simpelste en meest gebruikte oriëntatiepunt is wel de Poolster, oftewel Polaris. Dit is niet de meest heldere ster aan de hemel, maar toch eenvoudig te vinden met het volgende trucje:
Bijna iedereen is wel in staat om de Grote Beer aan de hemel te vinden. Je weet wel, het ‘Steelpannetje’. Als je de lengte van de opstaande rand van het pannetje vijf keer langer maakt in dezelfde richting, dus de lijn tussen de sterren Merak en Dubhe zoals in het plaatje hiernaast, dan kom je altijd bij de poolster uit.
De Grote Beer staat niet altijd op dezelfde plek zoals het plaatje toont. Alle sterren lijken namelijk om de Poolster heen te draaien, dus het kan goed zijn dat de plek van de grote beer anders is dan hier is getoond. Maar de truc om de Poolster te vinden, blijft hetzelfde.
Apps
Veel apps maken tegenwoordig gebruik van het kompas in de telefoon, maar soms werkt dat niet helemaal goed. Dat is vaak vanwege het hoesje van de telefoon, zeker als daar een magneetsluiting of metaal in zit. Het magneetje kan het kompas van de telefoon namelijk flink in de war sturen. Daarom is het handig te weten waar het Noorden echt is, niet waar de telefoon ‘denkt’ dat het is. Haal anders de telefoon uit het hoesje en beweeg hem vervolgens een paar keer rond en om zijn as om het kompas te kalibreren. Zoals gezegd zijn er vele apps die kunnen helpen om te zien wat er aan de hemel staat.
Voorbeelden zijn: skyview (lite), stellarium mobile, skysafari, star walk en nog veel meer. Sommige apps zijn gratis, anderen hebben extra betaalde opties of zijn sowieso betaald. De genoemde apps hebben allemaal een gratis variant en zijn vaak al voldoende om je op weg te helpen.
Wat kun je dan zoal zien?
Het is al leuk om de bekende sterrenbeelden te ontdekken en te herkennen. Natuurlijk zijn dat de Grote en Kleine Beer. Een al wat minder bekende is Cassiopeia (lijkt op een grote ‘W’ en staat rechts van de Poolster). En als je rond 12 augustus op vakantie bent, kijk dan in die nacht richting dit sterrenbeeld (Cassiopeia), want elk jaar op die datum is er de meteorietenregen Perseïden. Dat betekent dat er tot wel 60 vallende sterren per uur waar te nemen zijn, al zal in de praktijk het aantal wel wat lager liggen.
Een ander eenvoudig vindbaar sterrenbeeld is dat van Lyra (de Lier). Deze staat in de zomer hoog aan de hemel, waarbij een van de helderste sterren aan de hemel (Vega) deel uitmaakt van het sterrenbeeld. Iets later in de zomer en laat op de avond/begin van de nacht, staan vrij laag aan de horizon, Jupiter en Saturnus al in het Oosten en langzaam bewegend richting het Zuidoosten. Deze planeten zijn vrij helder (zeker Jupiter) en daarom al snel te zien. Hoe weet je dan dat je niet naar een ster kijkt? Wel, dat is lastig. Maar verderop staat dat een verrekijker hierbij kan helpen te onderscheiden of je een ster of een planeet ziet. Een andere veel gehoorde tip is dat sterren over het algemeen lijken te fonkelen, waar planeten dat niet doen.
Andromeda stelsel
Met het blote oog is zelfs het Andromeda sterrenstelsel te zien, maar dan moet het echt goed donker zijn. Door het sterrenbeeld Cassiopeia te gebruiken kun je dit sterrenstelsel wellicht wat makkelijker vinden. De tweede, onderste, ‘punt’ van de W wijst namelijk richting het sterrenstelsel zoals te zien op onderstaande plaatje:
Gebruik een verrekijker!
Heb je een kleine verrekijker, dan kun je al veel meer detail zien. Zowel van Andromeda als van Jupiter. Als je maar goed genoeg kijkt zie je rond Jupiter zelfs enkele van de manen als kleine stipjes naast de planeet staan! De planeet zie je dan ook duidelijk als een bolletje, al is het maar heel klein. Saturnus zal zeker opvallen vanwege zijn ringen. Zie je nog steeds alleen een heel klein puntje? Dan kijk je hoogst waarschijnlijk naar een ster, want deze blijven als puntje zichtbaar in zelfs de beste telescopen.
En niet te vergeten: de maan. Zelfs met een redelijke telefoon, maar zeker ook met een verrekijker, kun je de kraters op de maan al onderscheiden.
Een wat moeilijker object is bijvoorbeeld de bolhoop “M13”, ook wel de Hercules bolhoop genoemd. Met het blote oog eigenlijk niet echt goed te zien. Maar als het samen met een van de apps en een verrekijker lukt om deze te spotten, geeft dat ongetwijfeld een hele voldoening. Ik zal geen plaatje laten zien, want dat bederft natuurlijk de pret. Alleen een hint waar je moet zoeken: kijk vanaf de ster Vega naar het Westen/Zuidwesten naar het sterrenbeeld Hercules (te herkennen als groot vierkant aan de hemel) en dan zit je al aardig in de goede richting.
En wat dacht je van de Melkweg?! Als een soort vage band van ‘wolken’ aan de hemel. Zolang je de tijd neemt om te wennen aan de duisternis en de plek maar donker genoeg is, zul je deze verzameling van sterren zeker moeten kunnen zien. Vervolgens lekker onderuit gezakt in de luie stoel met een dekentje over je heen. Lekker drankje erbij en geniet van het sterren kijken op vakantie!
