Onze eigen zon is een ster. Toch noemen we het ons zonnestelsel en niet ons sterrenstelsel. In deze blog wordt het verschil uitgelegd.
credit top-foto: NASA
zonnestelsel
Met het zonnestelsel wordt bedoeld: het systeem van de planeten, meteoren, etc. rond onze eigen zon. Daar hoort de zon zelf ook bij. De naam ‘zon’ wordt geschreven zonder hoofdletter, omdat het geen officiële naam is. De oorsprong ligt bij het Latijnse sol, wat volgens de Oxford English Dictionary een van de namen is waar ‘zon’ of ‘zonne’ vandaan komt. Zo kent men ook het oud-Duitse ‘sunne’ en het oud Ierse ‘fur-sunned’ wat weer oplichtend betekent. Veel verwijzingen naar zaken die met onze ster te maken hebben, bevatten dan ook een afgeleide van het woord sol of zon. Denk bijvoorbeeld aan solar- of zonnepanelen en daarmee ook het solar system/zonnestelsel.
Vanuit het oud-Grieks is er wel een persoonsvorm aan de zon toegekend: Helios. Als de zonnegod reed hij elke dag in zijn van de zon gemaakte wagen langs de hemel. Vuurspuwende paarden en zijn kroon van zonnestralen zorgden volgens de Grieken voor de dagelijkse verlichte dag.
In latere tijden werd duidelijk dat de zon een middelgrote ster is, centraal geplaatst in ons zonnestelsel. Wetenschappers als Kepler en Copernicus bewezen de centrale plaatsing wiskundig en toonden verder aan dat de planeten meer of mindere elliptische banen rond de zon maken.
Planetenstelsel
Het zonnestelsel bestaat dus uit onze ster (de zon) waaromheen planeten en dergelijke draaien. Andere systemen waarbij er planeten om een ster draaien worden planetenstelsels genoemd. Ons zonnestelsel is dus feitelijk niets anders dan een planetenstelsel. Kometen, dwergplaneten, meteoren, etc. maken daar uiteraard ook deel van uit. Door waarnemingen met ruimtetelescopen zoals de Hubble, Kepler, Spitzer en Chandra, maar ook grondtelescopen, zijn inmiddels vele duizenden exoplaneten ontdekt. En elk van die planeten maken deel uit van een planetenstelsel. In totaal zijn op het moment van schrijven ruim 5000 exo-planeten ontdekt, deel uitmakend van ruim 3600 planetenstelsels. En er staan nog eens meer dan 8500 ontdekkingen op de nominatielijst als mogelijke exo-planeet. En dat allemaal alleen nog maar in ons eigen sterrenstelsel. Een mooi overzicht is terug te vinden op de site van NASA over exo-planeten.
Ontstaan van planetenstelsel
Alle planeten en sterren worden gevormd door het samentrekken van gaswolken. Het samenklonteren van gas- en stofdeeltjes zorgt ervoor dat in grote wolken op verschillende plekken sterren ontstaan. Ruim 99% van al dat gas en stof trekt zich samen in een ster. Dat betekent dat minder dan 1% (in het geval van ons zonnestelsel slechts 0,14%) nog steeds zoveel materie bevat dat het alle planeten, asteroïden, dwergplaneten, etc. kan vormen. Dat geeft wel aan hoe immens groot zo’n gaswolk is! Een goed en vooral bekend voorbeeld van een dergelijke wolk is de Orion nevel. Met een doorsnede van zo’n 25 lichtjaar en een massa van wel 2000x de zon is dit dus een flinke wolk waaruit meerdere sterren en planetenstelsels zullen ontstaan.
Sterrenstelsel
Zoals hiervoor beschreven is de naam voor een stelsel waarin een ster centraal staat dus niet een ster-stelsel maar een planetenstelsel. Zelfs als het om stelsels met dubbelsterren gaat, wat het in feite qua naam logisch gezien best wel een sterren-stelsel (meervoud, dus waarom niet?) zou kunnen heten, noem je het een planetenstelsel. Het zijn weliswaar stelsels met 1 of 2 sterren maar ook met een of meerdere planeten.
Maar hoe noem je dan een verzameling van miljoenen of zelfs miljarden sterren? Dan is het toch wel een logische keuze om die stelsels daadwerkelijk sterrenstelsels te noemen. Een sterrenstelsel is dan ook een verzameling van sterren, planeten, kometen, gas en stof. En dus ook met heel veel planetenstelsels. Een gemiddeld tot groot sterrenstelsel bevat wel 100 miljard of meer sterren. De schatting voor de Melkweg ligt rond de 200 miljard! En dat is alleen de Melkweg. Er wordt aangenomen dat in het zogenaamde waarneembare universum wel een biljoen (1.000.000.000.000) andere sterrenstelsels zijn. Elk met miljoenen of zelfs miljarden sterren. Als je dan aanneemt dat rond elke ster minstens één planeet draait, dan zou je best de vraag mogen stellen: zijn we alleen…?
Bovendien bevatten vrijwel alle sterrenstelsels een zwart gat in de kern, maar daar is nog veel van onbekend.
Melkweg of galaxy?
Soms wordt een willekeurig sterrenstelsel ook wel als melkwegstelsel aangeduid, maar in feite is het sterrenstelsel waarin wij zitten de enige die Melkweg wordt genoemd. De schrijfwijze is hier bewust met een hoofdletter M. Daar zo meer over, maar eerst: waar komt die naam nu vandaan?
De term ‘sterrenstelsel’ wordt eigenlijk alleen in het Nederlands gebruikt. Veel meer voorkomend is het Engelse galaxy. Galaxy is op zijn beurt weer een verbastering van ‘galaxias’. Dit Griekse γαλαξίας (galaxias) stamt af van:
galax = galakt- (stamwoord van gála)
gála = Grieks voor melk
-ias = toevoeging bij natuurlijke fenomenen
Mythologie
De Grieken beschreven de Melkweg op die manier omdat het aangezicht bij een donkere heldere hemel lijkt op een spoor van gemorste melk. Er zijn diverse varianten van de oorsprong voor deze benaming binnen de Griekse mythologie. Een daarvan beschrijft het als volgt:
de melkachtige band die aan de hemel te zien is, wordt veroorzaakt door het voeden van Heracles, zoon van de god Zeus. Hoewel Heracles niet de zoon is van de godin Hera, de vrouw van Zeus, besloot Zeus zijn zoon toch te laten voeden door haar zodat hij goddelijke krachten zou krijgen. Om te voorkomen dat Hera dit zou merken, probeerde Zeus zijn zoon te laten voeden terwijl Hera lag te slapen. Toen zij plots wakker werd, duwde ze de baby van zich af waardoor er een spoor van melk morste. Zie daar de mythologische oorsprong van de melkweg…
Terug naar de term: galax-ias. Daar zit de term gála (melk) dus in verborgen. Vandaar: Melkweg of milky way.
Schrijf je Melkweg met een hoofdletter M, dan wordt daar ‘ons’ sterrenstelsel mee bedoeld. Gebruik je een kleine letter m in de naam melkwegstelsel(s), dan wordt daar de verzameling van sterren en alles daarin bedoeld. Dus ook andere sterrenstelsels. Het is maar net waar je voorkeur ligt.
